Maniheizm, pek çok kaynakta Mani Dini olarak da geçen bir inanış türüdür. Kuruluşu ve oluşum safhaları, 3. yüzyıla dayanmaktadır. Dinin kurucusu, aynı zamanda bu inanışa ismini veren Mani’dir ve Manihaizm, Pers İmparatorluğu dahilindeki topraklarda kurularak, kısa zamanda oldukça geniş bir coğrafyada tanınmış ve benimsenmiştir.

Kelime anlamı olarak Mani kelimesi, eski Türkçe’de "Mengü" anlamında, Çağatay Türkçesi'nde ise "Tanrı" anlamında kullanılmıştır.

Manihaizm’in kutsal kabul ettiği kitap, Arzhang ismiyle bilinmektedir. Uygur Devleti’nin, devletin resmi dininin Mani Dini olmasını açıklamasıyla birlikte, bu inanış 8. yüzyılda en parlak dönemini yaşamıştır. 726 yılında, devlet dini hakkındaki kabulü, Böğü Kağan gerçekleştirmiştir.

Anlatı ve öğretilerde geçtiği kadarıyla, Mani Dini’nin dünya görüşünde iki kutup bulunmaktadır. Bunlar Tanrısal aydınlık ve köt karanlık şeklinde ifade edilir. Bu iki kutbun mücadelesinde, inanışa göre tanrısal aydınlığın bir kısmı, karanlık olarak nitelendirilen Dünya’nın içinde kalmıştır. Yine inanışın temeline göre, herhangi bir kötülük, can alma, bitki ya da meyvenin dalından koparılması gibi karanlık görülen olaylar, tanrısal aydınlığın yeryüzündeki tutsaklığını uzatmaktadır. Bu inanışta, tanrısal aydınlığın, ki bazı kaynaklarda aydınlık “ışık” olarak da betimlenir, tutsaklığının sona erdirilmesi için “seçilmişler”in yardımı gerekmektedir.

Seçilmişler diye belirtilen güruh, asla cinsel ilişkiye girmezler ve dünya üzerinde herhangi bir kötülükte bulunmazlar. Bu nedenledir ki geçim sıkıntısı yaşarlar ve seçilmişlerin müritleri, ya da onları dinleyenleri, seçilmişlerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için onlara yardımcı olurlar ve geçimlerini sağlarlar. İnanışa göre, dünyanın sonunda karanlık ile aydınlık temelli olarak ayrılacaktır ve bu yolda seçilmişlerin yardımı büyük bir kurtarıcı olacaktır.

Manihaizm eleştirilerinde, dinin o güne kadar bilinen bütün dini sistemlerin bir kaynaşması ve sentezi olduğu özellikle belirtilir. Bu kaynaşımda, Zerdüşt Düalizmi, Babilonya folkloru, Budist ahlakının ilkeleri ve Hristiyan unsurların bir araya gelip vücut bulmuş hali ile karşılaşılmaktadır. Aslında tüm din ve ahlak öğretilerinin temelinde yer alan iyi ve kötü karşılaştırılması, Manihaizm’de fazlaca vurgulanmakta ve bu özelliği ile Manihaizm “Dinsel Duallik” sıfatına haiz olmaktadır.

Manihaizm’in yayılma süreci oldukça hızlı ve geniş bir şekilde gerçekleşmiş, Kuzey Afrika, İspanya, Fransa, Kuzey İtalya ve Balkanlar'da, bin yıla yakın bir süre varlığını sürdürmüştür. Oluştuğu topraklar olan Mezopotamya ve komşu topraklarda da yayılmasını ve etkisini uzun süre devam ettirmiştir. Dinin kurucusu Mani, 14 Nisan 216 tarihinde (bu tarihin kesinliği hakkında şüpheler bulunmaktadır) Arşaklılar'a bağlı olan Tizpon şehrinde doğmuştur. Mani'nin babası, din konusunda reformist bir yapıdaydı. Bu yönüyle, ileride Mani’nin yapacağı uygulamalara da farkında olmadan öncüllük etmişti. Oluşturacağı din ile uzun bir döneme damga vuracak olan Mani ise, yoğun dinsel öğretilerin yanı sıra, nakkaşlık da öğrenmekteydi.

Mani’nin ait olduğu tarikatta, Hristiyanlık’taki vaftiz ve Müslümanlık’taki abdest konularına benzer nitelikte eylemler gerçekleştirilmekteydi. Bununla birlikte, tarikat üyeleri asla et yemiyorlardı ve şarap da içmiyorlardı. Her üyenin tarlasını sürmesi ve yerleşik yaşaması ise, yerleşik yaşam sürdüren Yahudi tarikatı Esseneler'i çağrıştırıyordu. Yine Esseneler’e benzer şekilde, tarikat tarafından dinsel inançlarına "Yasa" (Nomos) ismi verilmekteydi. Hristiyanlık ve Müslümanlık ritüellerine benzer ibadetlerde bulunan bu tarikat, “Sabbat” gününe olan riayetleri nedeniyle Yahudi’lerle de oldukça fazla ortak özelliğe sahipti.

Mani, I. Şapur döneminde dinini yaydığı ve halka benimsettiği halde, sonrasında tahta çıkan hükümdar I. Bahram tarafından, bir şikayet sonucunda tutuklanmış ve idam edilmiştir. Mani’nin izinden giden müritleri, Antik Çağ’ın sonlarına doğru, Sasani İmparatorluğu ve çevresinde de hızla yayılmıştır. Mani Dini, Avrupa, Balkanlar ve Çin üzerinde yayılımını artırdıkça, yeni inananlar toplamaya ve toplumları etkilemeye devam etmiştir. Orta Asya’da ilerleyen zamanda kurulmuş olan birçok inanış sistemi ve din kuramları, Manihaizm’den oldukça etkilenmiştir.

Klasik inanç sistemlerindeki insan merkeziyetçiliğinin yerine, aydınlık ve ışık temalı öğretilerin olduğu Mani Dini’nin hızlı yayılışı, Gnostik efsanelerinin halklar tarafından benimsendiği ve bu tip yaratılış hikayelerinin kabullenildiği düşünüldüğünde, oldukça mantıklı gelebilmektedir. Buna ek olarak, Roma İmparatorluğu’nun en karanlık ve mutsuz yıllarına ait olan bir dönemde (III. Yüzyıl), insanların kurtuluş umudu ve vaadi arayarak Manihaizm’e sarılması, yine bu dinin hızlı yayılmasının nedenlerinden birini açıkla niteliktedir.  Manihaizm’in yayılmasında, diğer dinlerin yayılmasına nazaran güçlük çıkaran bir yön bulunmaktadır. Örneğin Hristiyan misyonerler, gittikleri ülke ve hitap ettikleri topluluklarda, sosyal ve politik açıdan köklü değişiklikler yaparak yayılmalarını kolay ve kalıcı hale getirirken, Manihaizm’de bu tip kökten değişiklik ön gören bir durum olmadığı için, yayılma ve kalıcı olma anlamında bir takım zorluklar yaşanmıştır. Zaten bu özelliği, Manihaizm’in en zayıf özelliği olarak tanımlanmıştır. Çünkü Manihaizm, misyonerlerce yayılması görev addedilmiş bir dinden farklı olarak, daha entelektüel bir anlayış ve öğreti olma niteliğindedir.

Sonuç olarak, sosyal anlamda pasif kalan Manihaizm, zaman içinde başarısızlığa uğramıştır. Çok sert çatışma ve savaşların yaşandığı bu vahşi coğrafyada, savaşçı toplumlara önderlik eden liderlerin Manihaizm’i fazla yumuşak bulması, dinin önündeki bir başka büyük engeldir. Çünkü inanış öğretilerinde, anlatıcıların çalışmaması ve onları dinleyenlerin sadakalarıyla yaşamlarını sürdürmesi, müritlerin hayvan kesimine bile karşı olmaları, en büyük ilkelerinden birinin şiddetsiz ve barışçıl bir coğrafya oluşturmak olması gibi sebepler, zaman içinde Manihaizm’in baskı görmesine ve reddedilmesine neden olmuştur.