Bilgi ve iletişim teknolojileri, temel besin maddeleri gibi artık hayatın vazgeçilmezleri arasındaki yerini aldı. Dünya üzerinde ve Türkiye’de insanlar bu teknolojiler sayesinde kendilerini çeşitli sosyal medya ortamlarında var ediyor, yeni fikirler ve kültürlerle tanışıyor.

Bu yeni kültürlenme ve aydınlanma ortamında bunu yaparken bazı fikirleri beğenip yayarken, bazı fikir ve kültürleri ise öteki ve düşman ilan ediyor. Kendini taraf ve müdahil kılıyor. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanıcılar tarafındaki etki ve yansımaları pratikleri ve sunduğu perspektifler bugüne dek sayısız makale ve tartışmanın konusu oldu. Kuşkusuz bu konu hakkında söylenecek ve tartışılacak çok şey de var. İnternetin ve ona bağlı bilgi iletişim teknolojilerinin hayatımıza her geçen gün daha büyük bir yayılımla girmesi, beraberinde bu mecranın da devletlerin ve çeşitli çıkar gruplarının daha önce görülmemiş müdahalelerini doğurdu. Hayatın her alanında karşımız çıkan bu yeni teknolojilerle birlikte her geçen gün yeni kavram ve parametreler de hukuk literatürüne girmektedir.

Teknoloji ve demokrasi kavramları gelişme kaydettikçe ‘devlet’ olarak adlandırdığımız sistemlerin vatandaşlar üzerindeki egemenlik ve kontrol yöntemleri de yeni değişmektedir. Bu yazımızın da ana konusu olan ‘’Soğutma Etkisi’ ya da bilişim hukuku literatüründeki adıyla ‘chilling efect’ de bu kavramlardan biridir. Bu kavram Batı’da daha çok kişiyi yapacakları nedeniyle karşılaşacağı yaptırımları hatırlatarak, bir tür caydırmaya teşvik ettiği için ‘ürpertme etkisi’ olarak anılır. Basitçe basında kamu yasama ve yargı erkindeki kamu görevlilerinin çeşitli açıklamaları nedeniyle devlet tarafından cezalandırılma korkusundan dolayı herhangi bir fikrin ya da eylemin savunucularının otosansür uygulaması olarak tanımlanabilir.

Temel amacı kişilerin ve kitlelerin savundukları fikirleri sistemin arzuladığı sınırlar içinde tutmayı ve aşırılıklarını törpülemeyi amaçlayan Otosansür, açık bir baskı olmadan, başkalarının hassasiyetlerini saygı göstererek, herhangi bir makamın ve yetkili kurumun engellemesi olmadığı halde, kişinin kendi çalışmalarını (blog, kitap, film veya diğer anlatım araçları gibi) sansürleme veya sınıflandırması eylemidir.

Otoriter ülkelerde, eserlerin yaratıcıları eserlerinden kendi hükümetleri tarafından yaptırım konusu olabilecek malzeme, bilgi ve konuları çıkarmaya yönelebilir. Otoriter ülkeler bunu çoğu zaman açık ve doğrudan cezalandırmayla yaparlar. Çoğulcu kapitalist ve ileri demokrasiyle yönetilen ülkelerde baskıcı ve etkin yargı ve yasama da, Batı medyasındaki gibi, haber ve eserlerin bunlara uygun olarak düzenlenmesi ve sansürlenmesi olarak sonuçlanır. Anlayacağınız ileri demokrasiye mukabil ileri caydırma yöntemleri kullanılır. Bu durum bir tür postmodern otoriteryanizm ya da soft diktatörlük olarak görülebilir. Otosansür ayrıca, özellikle pazarın beklentilerine uyum için oluşabilir. Örneğin, periyodik bir yayının editörü, bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde, reklam verenleri veya yayın grubuna bağlı şirket ve holdinglerin tepkisini çekecek konuları el almaktan vazgeçebilir.

Modern Demokrasiler ve Soğutma Etkisi

Soğutma etkisi, ifade özgürlüğünün ya da estetik beğenilerin bir kişi ya da öbeğin çıkarı uyarınca kısıtlanmasını , yönlendirilmesini ifade eden bir hukuk ve iletişim terimidir. Burada amaçlanan nihai olarak otosansürü tetiklemek veya tercihleri yönlendirmektir.

Soğutma etkisinin tabii sonucu olarak özgürlüklerin otoritenin kontrolünün yanı sıra sürekli gözetlendiğini ve kontrol edildiğini düşünen yurttaşlar tarafından da kısıtlandığına dikkat çekmek gerekir.  Soğutma etkisi, Birleşik Devletler ve Kanada hukukunda belirsiz ve geniş kapsamlı yasaların ifade özgürlüğü üzerindeki boğucu etkisi olarak tanımlanmaktadır. Siyasi hakaret gibi durumlara yol açan yasal boşlukların fark edilmesi ve bu tür yasalar üzerinde gerekli değişikliklere gidilmesi ifade özgürlüğünün önündeki engelleri kaldırırken sansürü de törpülemektedir.

Özgürlük konuşma yasaları, Amerika Birleşik Devletleri gibi ülkelerde "etkisi ürpertici" terimi kullanılır. Bir şirket veya birey tarafından bir girişim-dava dosyalama, yasal işlem tehdit veya aksi takdirde yasal yollarla eleştirmen sindirmeye çalışıyorum bir eleştirmen susturmaya ifade eder. Konuşma özgürlüğü yasalar tarafından korunan, ancak eleştirmen iyi finanse edilen bir rakibe karşı yüksek maliyetli bir hukuk mücadelesi sahibi tarafından susturulması. Soğutma etkisi güçlü yasalar böyle konuşma korumak olan ülkelerde bile konuşma özgürlüğü için gerçek bir tehdit olduğunu.

Konuşma özgürlüğü, yaygın demokrasinin en önemli temellerinden biri olarak kabul edilmektedir. ABD kendi vatandaşları için bu hakkın önemini ve güvencesini özellikle belirttir. ABD Anayasası, komşu ülkelerin veya ulusun kendi inançlarına aykırı olsa bile kimse kendi düşüncesini yazmaktan ve yaymaktan alıkonulamayacağını yasal olarak garanti altına almıştır. Ancak bunun uygulamada bu hep böyle olduğunu söylemek mümkün değildir. Çünkü teknik olarak yasal bir manevra olan soğutma etkisi bu ifade özgürlüğü hakkı için potansiyel bir sorundur; diğer bir deyişle, yasal işlem tehdidi kişi veya partileri kolayca ispat edilemeyen suçlamalarla hukuk mekanizmasının hantallığı içinde yıpratmaya her zaman müsaittir.

Ülkemizde de konuşma ve ifade özgürlüğü yasalarca garanti altına alınmıştır. Türk Ceza Kanunu’nun 115. maddesine göre:

inanç, düşünce ve kanaat hürriyetinin kullanılmasını engelleme

Madde 115- (1) cebir veya tehdit kullanarak, bir kimseyi dini, siyasi, sosyal, felsefi inanç, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya veya değiştirmeye zorlayan ya da bunları açıklamaktan, yaymaktan meneden kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.  Ancak, yasal mevzuattaki boşluklar ve ağır işleyen hukuk mekanizması çoğu zaman siyasi odakların güdümüne giren adli merciler tarafından istismar edilerek güçlü bir soğutma etkisi meydana getirilebilmektedir