Hece ölçüsü, bizim kendi edebiyatımız olan Milli Edebiyatın veya Halk Edebiyatının nazım ölçüsüdür. Hece ölçüsünde aruz ölçüsündeki gibi içinden çıkılmaz ve anlaşılmaz yönler yoktur. Fakat bu durumdan hece ölçüsünün çok basit, ahenksiz bir ölçü olduğu sonucu çıkartılamaz. Tam tersi, hece ölçüsünün de kendine özgü özellikleri, incelikleri ve ahenk düzenleri vardır.

Halk şiirleri ve şairler, aydın sanatçılar -örneğin Divan şairleri- tarafından asırlar boyunca hor görüldüğü için, hece ölçüsü aydınlar edebiyatına pek girememiştir. Hatta bazı dönemler hece ile şiir yazmak, basit görülmüştür. Bu da hece ölçüsünün sırrına ulaşamamamış olanların bir sonucudur denilebilir.

Hece ölçüsü, her mısradaki hecelerin sayısının birbirine eşit olmasına dayanan bir ölçüdür. Yani ilk mısrada kaç ölçü varsa, öteki mısraların tümünde de aynı sayıda hece olması gerekir. Hece ölçüsünün aruzdaki gibi açık hece, kapalı hece gibi şartları yoktur. sözcüklerdeki tüm heceler eşit değerde ve karakterdedir.

Hece Ölçüsünde Durak

Durak, belli sayıda bir hece dizisinden sonra elimizde olmadan durakladığımız yerdir. Yani mısra belli bir yere kadar duraksamadan okunur, bir yerde duraklanır ve daha sonda kalan heceler okunur.

Hece ölçüsünde durak, mısralarda musikinin olmasını, şiirin tümünde bir iç ahengin doğmasını sağlar. Durak sayısı, ölçünün uzunluğuna göre artıp azaldığı gibi, sözcüklerin mısra içinde yer alışları bakımından da azalıp çoğalabilir. Bu, şairin arzusuna ve zevkine göre değişir.

Şimdi hem hece ölçüsü için, hem de durak için bir örnek verelim;

Aşağıdan / akar gelir / gemiler

Yel vurdukça / inil inil / iniler

Yukarıdaki mısralar, 11'li hece ölçüsüyle yazılmıştır. ( / ) işaretinin olduğu yerler ise duraklardır. Okurken dikkat edildiğinde ilk dört heceden sonra bir duraklama yapıyoruz. Bu duraklamalar bizim elimizde değildir. Ölçü bizi bu duraklamalara zorlar.

Hece sayısı ve durak şekillerine göre çeşitli hece ölçüsü türleri vardır. Fakat bu türler aruz ölçüsü türleri gibi karmaşık ve ezberlemesi zor değildir. Esasen mısralar kaç heceden oluşursa hece ölçüsü türü de o ismi alır. Örneğin beş heceden oluşan hece ölçüsünün türü 5'li hece ölçüsü'dür. Şimdi hece ölçüsü türlerine kısa bir bakış atıp birkaç örnek verelim.

Beşli Hece Ölçüsü: Bu ölçü duraksızdır. Çok kullanılan ölçülerden değildir. Ender olarak Anonim Halk Edebiyatı ürünlerinde görülebilir.

Tanrı buyurdu

Sessiz duyurdu,

Sancakla geldik

Aldık bu yurdu - Ziya Gökalp

Altılı Hece Ölçüsü: Bu ölçü de duraksızdır. Yine beşli hece ölçüsü gibi çok kullanılmamıştır.

Nedir zaman nedir,

Bir su mu bi kuş mu?

Nedir zaman nedir,

İniş mi yokuş mu?

Yedili Hece Ölçüsü: Bu ölçü duraksız kullanılabildiği gibi, (4+3) şeklinde duraklı da kullanılabilir. Sık kullanılan ölçü çeşitlerindendir. Manilerde de kullanılmıştır. Duraksız 7'li hece ölçüsüne örnek;

Yorgun mehtabın suda

Kaynaşan böcekleri

Gümüşten ve elmastan

Koyda dalgacıkların

Bükülen çiçekleri

Gümüşten ve elmastan. - A. Mümtaz Erbolat

(4+3) duraklı 7'li hece ölçüsüne örnek;

Dere boyu / saz olur

Gül açılır / yaz olur

Ben yarime / gül demem

Gülün ömrü az olur. - Anonim mani

Sekizli Hece Ölçüsü: Bu ölçü de duraksız veya duraklı kullanılır. Duraklı kullanıldığında (4+4) veya (5+3) şekillerinde kullanılır. Bu ölçü edebiyatımızda çok kullanılan ölçülerdendir. Halk edebiyatı türlerinden semai, varsağı, rubai gibi türler bu ölçüyle yazıldığı gibi, zaman zaman koşma, türkü, şarkı gibi türler de bu ölçüde yazılmıştır.

Ben yürürem / yane yane

Aşk boyadı / beni kane

Ne akilem / ne divane

Gel gör beni / aşk neyledi. - Yunus Emre

Dokuzlu Hece Ölçüsü: Bu ölçü edebiyatımızda pek tutunamamıştır. Çok nadir görülür. Cahit Sıtkı Tarancı zaman zaman bu ölçüyü kullanmıştır. (5+4), (4+5) veya (3+3+3) şekillerinde kullanılabilir.

Onlu Hece Ölçüsü: Bu ölçü her zaman duraklıdır. (6+4), veya (5+5) şeklinde duraklandırılabilir. Bu ölçü de fazla tutunan ölçülerden değildir.

Onbirli Hece Ölçüsü: Bu ölçü edebiyatımızda en çok kullanılan hece ölçüsü türüdür. Halk Edebiyatından Koşma, Türkü, Şarkı gibi türlerin yanısıra, çağdaş edebiyatımızdaki klasik şiirlerin çoğu da bu kalıpla yazılmıştır. Onbirli hece ölçüsü, (6+5), (4+4+3) (3+3+5) şekillerinde duraklı olarak kullanılır. Fakat (4+4+3) en çok kullanılan duraktır. Çünkü bu durak türünün ahengi daha yoğundur ve günümüzüme kadarki saz şairleri bu kalıbı adeta yoğurmuşlardır.

Sallanı sallanı gelen sevgilim,

Söyle, kömür gözlüm, kimin yârisin?

Kız senin derdinden derbeder oldum,

Söyle tutu dillim, kimin yârisin?

Tuba kazı gibi göğsü nakışlım,

Koynu içi misk ve anber kokuşlum,

Melâik sıfatlım, melûl bakışlım,

Söyle ince bellim, kimin yârisin?

Kapında yayılır koyunla kuzu,

Yerin çiçeğisin, göğün yıldızı,

Emrah bir gedadır, sen büyük kızı,

Söyle, sırma tellim, kimin yârisin? - Emrah

Bunlar dışında 12'li, 13'lü, 14'lü, 15'li hece ölçüleri de vardır fakat bunlar edebiyatımızda çok kullanılmamıştır. Ayrıca 16, 20 ve 22'li hece ölçüleri de zaman zaman denemişse de başarılı olmamıştır.

Yukarıda sıraladığım bu ölçülerden en işlek olanlar daha önce belirttiğim gibi 7'li, 8'li ve 11'li hece ölçüleridir. 14'lü hece ölçüsü de son zamanlarda sık sık kullanılmaya başladı.

Hece ölçüsü, yukarıda da belirttiğim gibi Divan Edebiyatı sanatçıları tarafından hor görülmüş, o dönem aruza gösterilen ilgi heceye kesinlikle gösterilmemiştir. Bununla birlikte Halk Edebiyatı, Milli Edebiyat ve Cumhuriyet Edebiyatı sanatçıları içinde hece ölçüsü büyük itibar görmüş ve kullanılmıştır.

Tüm bunlara karşın, hece ölçüsünü savunmayan, hece ölçüsünün şiiri alçalttığını savunan modern dönem Türk şairleri de vardır. Bu bağlamda, aşağıdaki videodan Garip akımının önemli temsilcisi Orhan Veli'nin sanat anlayışı incelenebilir.