Türk Edebiyatı, lehçe özellikleri göz önünde tutularak üç kısımda incelenir; Çağatay Edebiyatı, Anadolu Edebiyatı ve Azeri Edebiyatı. Fuzûlî, Azeri Edebiyatına mensup bir şairdir. Fakat Fuzûlî her ne kadar Azeri Edebiyatına mensup olsa da, ünü sınırlarını aşmış, tüm dünya tarafından tanınan bir şair olmuştur.

Fuzûlî, 16. yüzyılda yaşamış bir şairdir. Fuzûlî'nin asıl adı mehmed ya da mehemmed'dir. Babasının adı Molla Süleyman'dır. Fuzûlî'nin adı kaynaklarda Fuzûlî Mehmed (Mehemmed) bin Süleyman olarak geçer. Bunların dışında Fuzûlî'nin doğum-ölüm yeri, tarihi hakkında bilinenler sınırlıdır. Riyazi Tezkiresi'ndeki "Çün hak-i Kerbelast Fuzûlî makam-ı men" cümleye dayanılarak Fuzûlî'nin Kerbela'lı olduğu söylenmiştir. Müverrih Ali, Künhü'l ahbar adlı eserinde Fuzûlî'nin Bağdat'lı olduğunu söyler. Hasan Çelebi ve Sadıki de tezkirelerinde Fuzûlî'nin Hille'li olduğunu söylerler. Sonuç olarak Fuzûlî'nin doğum yeri tam olarak bilinmese de Kerbela-Bağdat-Orta Doğu civarlarında olduğu anlaşılır.

Fuzûlî, eski bir Oğuz aşireti olan Bayat boyundandır. Ve Fuzûlî'nin Farsça Divan'ının öz sözünde belirttiğine göre ana dili Türkçe'dir.

Fuzûlî'nin ne derecede bir öğrenim yaptığı tam olarak bilinmese de, Türkçe Divan'ının ön sözünde belirttiği üzere küçük yaşta okula başladığı, önce aşıkane şiirler yazdığı, sonra bunları sığ bulup bilime yöneldiğini, tüm bilimleri öğrenip şiirlerine temel olarak bilimi oturttuğunu ve şiirlerindeki ustalığı göz önünde tutarsak Fuzûlî'nin çok iyi bir eğitim aldığını anlarız. Fuzûlî, çocuk yaşta şiirler yazmaya başlamıştır ve ilk yazdığı şiirler aşıkane şiirlerdir. Daha sonra Fuzûlî kendi şiirlerine baktığında bu tamamen maddi aşka yönelmiş şiirleri beğenmemiş ve kendi deyimiyle hepsini yırtıp atmıştır. Daha sonra Fuzûlî ilim tahsiline yönelmiş, bütün akli ve nakli ilimleri öğrenmiş, şiirlerini bu doğrultuda şekillendirmiştir. Kaynakların Fuzûlî'yi Mevlana diye anmalarından ve eserlerinden de Fuzûlî'nin alim bir şair olduğu anlaşılmaktadır.

Fuzûlî, tüm ömrünü Hille-Kerbela-Necef-Bağdat arasında çok dar bir bölgede geçirmiştir. Bunu Türkçe Divan'ının ön sözünde şöyle açıklamıştır; "Menşe' ve mebde'im Irak-ı Arab olup, tamami-i ömrümde gayrı memleketlerde bulunmadığıma.... " Fuzûlî'nin yaşadığı topraklar o devirde Osmanlı ve İran orduları tarafından pek çok kez alınmış, elden ele geçmiş, pek çok savaş görmüştür. Bu karışık devirde Fuzûlî'nin bir koruyucu bulamadan (o devirde iyi ve tanınmış şairler, padişahlar, devlet büyükleri vs tarafından korunup kollanırlardı) yoksulluk içinde bir ömür sürdüğünü hem kendi eserlerinden hem de başka kaynaklardan anlıyoruz. Hatta bazı kaynaklarda Fuzûlî'nin türbe bekçiliği yaptığından, geçimini bununla sağlamaya çalıştığından söz edilir.

Kanuni Sultan Süleyman'ın Bağdat'ı aldığı sıralarda Fuzûlî'nin biraz rahata kavuşmuş olduğu söylenebilir. Bu arada şair, padişaha "Geldi burc-ı evliyaya padişah-ı namdar" dizesinin bulunduğu kasideyi sunmuştur. Bununla kalmayıp padişaha birkaç kaside daha, İbrahim Paşa ve çeşitli devlet büyüklerine de kasideler, gazeller sunmuştur. Bu kasidelerin karşılığı olarak devlet büyüklerinden, özellikle bir çok kaside yazdığı Ayas Paşa'dan yardım gördüğü anlaşılıyor. Fuzûlî'nin, Hayali Beg ve Yahya Beg gibi tanınmış şairlerle tanışması da bu sefer sırasında olmuştur. Hatta Hayali Beg ve Yahya Beg Fuzûlî'yi Leyla ve Mecnun'u yazmasında teşvik etmişlerdir.

Fuzûlî'nin devlet büyüklerine sunduğu bu kadar kasideye karşlık Osmanlı'dan yeteri kadar ilgi görmediği, hayatını güvence altına alamadığı da açıktır. Hatta kendisine vakıf gelirlerinden bağlanan 9 akçe maaşını alamamış ve bunun üstüne Nişancı Celalzade'ye o ünlü "selam verdim, rüşvet değildür deyü almadılar..." beyitli Şikayetname'yi yazmıştır.

Fuzûlî ister isen izdiyad-ı rütbe-i fazl

Diyar-ı Rumı gözet terk- baki-i Bağdat et

Bu beyitlerden anladığımız üzere Fuzûlî çektiği geçim sıkıntısı sebebiyle Anadolu şairlerinin gördükleri saygı ve yaşadıkları rahat hayata imrendiği, vatanı olan Bağdat'ı bırakıp Osmanlı ülkesine gitmek istediğini anlıyoruz. Fuzûlî her ne kadar bunun için uğraşsa da hatta şehzade Bayezid'e mektuplar yazıp kendisini yanına aldırtmaya çalışsa da bunda başarılı olamamıştır.

Fuzûlî, devrin çeşitli şairlerinin tezkirelerinde "Göçdi Fuzûlî" tamlamasıyla verdikleri parçalara bakarak Fuzûlî'nin 1556 yılı civarlarında öldüğünü anlıyoruz.

Fuzûlî, "boş, gereksiz" anlamına gelen bu mahlası niye aldığını Türkçe Divanında açıklamıştır. Fuzûlî önceleri daha güzel mahlaslar almış ve bu mahlaslarla güzel şiirler yazmıştır. Fakat bu mahlasların bir çok şair tarafından da benimsenip kullanılmasından ve ortaya bir karışıklık çıkmasından korkmuş ve kendisine kimsenin beğenip almayacağı Fuzûlî mahlasını almıştır.

Fuzûlî, alim bir şairdir. Arap, Fars ve Türk dillerini ve bu dilin edebiyatını çok iyi öğrenmiştir. Zamanının bütün geçerli ilimlerini okumuş, bilgi sahibi olmuştur. Türkçe Divan'ının mukaddimesinde şiir hakkındaki düşüncelerini açıklarken şöyle demiştir: " ilimsiz şiir esası (temeli) olmayan bir divar (duvar) gibidir. Esassız divar gayette bi-itibar olur (yıkılır)". Gençliğinde aşk şiirleri yazdığını, ama sonradan gençlik hevesiyle yazılmış bu şiirlerin uzun ömürlü olamayacaklarını ve şiirin ilimle beslenmesi gerektiğini anlayarak ilime yöneldiğini anlatır.

Fuzûlî cahilliği asla bağışlamaz. Yine Türkçe Divan'ının mukaddimesinde üç türlü insandan yakınır. birincisi cahil katipleri ikincisi kötü şiir okuyanları üçüncüsü şair geçinenler.

Fuzûlî hemen hemen doğrudan hiçbir şairin etkisi altında kalmamıştır. Üstün ve yetenekli bir şairdir. Kendisinin de dediği gibi doğduğu çevreden çıkmamış, başka şairlerle pek fazla etkileşim kurmamıştır. Fakat bununla birlikte, Fuzûlî'nin her üç edebiyatı (Arap, Fars, Türk) da takip ettiği bellidir. Her şair gibi onun da beğendiği şairler vardır. Mesela Habibi Fuzûlî'nin beğendiği bir şairdir. Keza Necati Beg'de öyle. Fakat daha önce dediğim gibi Fuzûlî hiç bir şairden doğrudan etkilenmeyecek kadar üstün bir şairdir.

Fuzûlî'nin bu kadar üstün olmasının sebebi ne? Fuzûlî'yi diğer şairlerden farklı kılan ne? Bunları anlamak için Fuzûlî'nin şiirlerinin özelliklerine bakmalıyız. Fuzûlî'nin şiir özelliklerini şöyle sıralayabiliriz;

1) Fuzûlî, her şeyden önce bir aşk şairidir. Tüm şiirlerinde aşkını anlatmıştır. Bu aşk, maddi aşktan başlayarak ilahi aşka doğru gider. Fuzûlî'de aşkın böyle beşeri aşktan yavaş yavaş sıyrılıp ilahi aşka gittiğini en güzel Leyla ve Mecnun mesnevisinde görürüz. Leyla ile Mecnun'un aşkları okulda maddi aşk olarak başlar ve sonunda ilahi aşka dönüşür. Fuzûlî'nin aşkına konu olan sevgili, somut olarak kendini belli etmez.

Tasavvuf, Fuzûlî'nin şiirlerinde çok önemli bir unsurdur fakat Fuzûlî'de tasavvuf bir gaye değildir. Fuzûlî, tasavvufu sanat yönünden görmüştür. İlk amaç sanattır, tasavvuf bu sanatın içinde eritilmiştir. Yani Fuzûlî'nin şiirlerinde tasavvuf açıkta değil, şiirin derinliklerine gizlenmiştir. Bu durum Fuzûlî'nin eserlerinde benzersiz, girift bir yapı oluşturur. Anlaşılması için okuyucunun hazırlıklı olması gerekir.

2) Fuzûlî bir ızdırap şairidir. Aşkı hep hüzün, keder, acı yönüyle görür. Kavuşmayı, neşeyi, mutluluğu istemez. Acı çekmekten hoşlanır. Fuzûlî'ye göre çekilen acılar insanı olgunlaştırır. Bu durumun, yani Fuzûlî'nin bir ızdırap şairi olmasının nedeni, yaşadığı çevre ve hayat koşullarıdır. Fuzûlî'nin bu ızdırap yönü sayesinde, Türk Edebiyatında bir çok kez yazılan Leyla ve Mecnun hikayesin, en mükemmel şekilde Fuzûlî yazmıştır. Çünkü eserin konusu Fuzûlî'ye oldukça uygundur.

3) Mazmun bulmak ve kullanmadaki ustalığı, Fuzûlî'yi diğer şairlerden ayırır. Fuzûlî'nin bu konudaki ustalığı, mazmunları şiirinde bir hasırın telleri gibi örülmüş ve iç içe geçmiş girift bir yapıda kullanmasıdır. Fuzûlî'nin şiirlerine baktığımızda anladığımız bir ilk anlam vardır. Bunu çoğu kişi ilk bakışında anlar ve beğenir. Fakat şiirlerde bir de derinlere inildikçe anlaşılan, üzerine düşüldükçe idrak edilen başka anlamlar da vardır ki bu anlamları bulabilmek için konuya hakim olmak, belli bir bilgi birikimine sahip olmak gerekir. Yani her bilgi ve kültür düzeyindeki insan Fuzûlî'yi kendi seviyesine göre anlar ve sever. Herkes Fuzûlî'nin şiirlerinden kendine göre bir anlam çıkartabilir. İşte bu Fuzûlî nin şiirlerine benzersiz ve değerli kılar.

4) Fuzûlî'nin şiirlerindeki dil içten ve samimidir. Lirizm yüksektir. Fuzûlî'nin şiirleri anlam bakımından kusursuzdur fakat beyitlere ilk baktığımızda sanki üzerinde hiç düşünmeden, o anda aklına geldiği gibi söylenmiş gibi hissederiz. Bu sanata sehl-i mümteni denir.

Her büyük şair gibi Fuzûlî'nin de kendi devrinde ve daha sonra yaşayan şairler üzerinde şüphesiz ki büyük etkileri olmuştur. Şiirleri çok geniş kesimlere yayılmış, okunmuş ve benimsenmiştir. Çoğu şair kendi örnek olarak Fuzûlî'yi almış ve onun şiirlerine nazireler yazmıştır. Fuzûlî hiç şüphesiz ki geçmişten beri şairlerin ve şiir tutkunlarının en büyük üstadlarından biri olmuş, okunmuş ve sevilmiştir.

Son olarak Fuzûlî'nin bir kaç şiirine örnek verelim:

Hansı gülşen gülbüni serv-i hıramanunca var

Hansı gülbün üzre gonce la'l-i handanunca var

(Hangi gül bahçesinin gül fidanı senin salınan selvi boyun kadar uzundur?

Hangi gül fidanındaki gonca senin gülen dudaklarına benzer)

Hansı gülzar içre bir gül açılur hüsnün kimi

Hansı gül bergi leb-i la'l-i dür-efşanunca var

(Hangi gül bahçesinde senin yüzün gibi bir gül açılır?

Hangi gül yaprağı senin inci saçan kırmızı dudağın gibidir?)

Hansı bağun var bir nahli kadün tek bar-ver

Hansı nahlün hasılı sib-i zenahdanunca var

(Hangi bağın senin boyun gibi meyveli bir fidanı var?

Hangi fidanın meyvesi senin çenenin elmasına benzer?)

Hansı huni sen kimi cellada olmuşdur esir

Hansı celladun kılıcı nevk-i müjganunca var

(Hangi idam mahkumu senin gibi bir cellada tutsak olmuştur?

Hangi celladın kılıcı senin kirpiklerinin ucu gibi sivri ve keskindir?)

Hansı bezm olmış münevver bir kadün tek şem'den

Hansı şem'ün şu'lesi ruhsar-ı tabanunca var

(Hangi toplantı senin boyun gibi bir mumla aydınlanmıştır?

Hangi mumun ışığı senin parlak yanağın gibidir?)

Hansı yerde tapılur nisbet sana bir genc-i hüsn

Hansı gencün ejderi zülf-i perişanunca var

(Sana benzeyen bir hazine nerede bulunur?

Hangi hazineyi bekleyen ejderha senin dağınık saçlarına benzer. )

Hansı gülşen-i bülbülin derler Fuzuli sen kimi

Hansı bülbül nalesi feryad-u efganunca var

(Fuzuli, hangi gülbahçesinin bülbülünün sana benzediğini söylerler?

Hangi bülbülün iniltisi senin haykırışın gibidir?

* * * *

Beni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı

Felekler yandı âhımdan murâdım şem'i yanmaz mı

Kamu bîmârına cânân deva-yı derd eder ihsan

Niçün kılmaz bana derman beni bîmar sanmaz mı

Şeb-i hicran yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım

Uyarır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı

Gûl-i ruhsârına karşu gözümden kanlu akar su

Habîbim fasl-ı güldür bu akar sular bulanmaz mı

Gâmım pinhan tutardım ben dedîler yâre kıl rûşen

Desem ol bî-vefâ bilmem inanır mı inanmaz mı

Değildim ben sana mâil sen ettin aklımı zâil

Beni tan eyleyen gafîl seni görgeç utanmaz mı

Fuzûlî rind-i şeydâdır hemîşe halka rüsvâdır

Sorun kim bu ne sevdâdır bu sevdâdan usanmaz mı

Diğer önemli eserleri ise şunlardır:

-Arapça Divanı

-Farsça Divanı

-Türkçe Divanı

-Şikayetname

-Leyla vü Mecnun

-Hadikatü's Süeada

-Hef-Cam

-Su Kasidesi